با گسترش شهرها، ارزش های محیط طبیعی در معرض نابودی بیشتر قرار گرفته است. شهرها با مسائل متعدد زیست محیطی و در نتیجه بروز انواع آلودگیهای زیست محیطی، تخریب منابع و کاهش فضاهای طبیعی روبرو شده اند. در این میان شهررشت هم به عنوان یکی از شهرهای مهم شمال کشور با مسائل زیست محیطی بسیاری از جمله؛ تکمیل نبودن سیستم دفع فاضلاب شهری، توسعه فیزیکی شهر و در مقابل تخریب و تغییرکابری و آلودگی شدیدرودخانه ها و منابع آبی و … گریبانگیر است .درگزارش حاضر به اهمیت مدیریت شهری همگام با توسعه پایدار به جهت حفاظت از محیط زیست اشاره شده است و وجود یک برنامه ریزی شهری برای نیل به این هدف بسیار ضروری و الزامی به نظر می رسد.
کلمات کلیدی : توسعه پایدار، محیط طبیعی، آلودگیها، حفاظت، مدیریت شهری
مقدمه
مشکلات زیست محیطی یکی از اساسی ترین مسائل شهر امروزی و حاصل تقابل آنها با محیط طبیعی است؛ چرا که توسعه ی شهری ناگذیر با تسلّط ساختمان ها، صنایع و حمل و نقل و فعالیت های اقتصادی بر فضاهای طبیعی همراه است و این تسلّط به مرور زمان به شکل چیرگی شهر بر طبیعت تغییر یافته است و زمینه ساز بسیاری از آلودگیها در گسترده شهری می شود. با گسترش شهرها، مظاهر و ارزش های محیط طبیعی در معرض نابودی و فرسایش بیشتر قرار گرفته است و شهرنشینان از جاذبه های طبیعی محروم شده اند و مشکلات روانی و اجتماعی نمود یافته است. تمرکزجمعیت در شهر ها و مناطق حاشیه ای شهرها و عدم تناسب بین رشد خدمات و زیر بناهای ، مناطق شهری را به مکان های غیر بهداشتی و آلوده تبدیل و با مشکلات دفع فاضلاب و زباله، تأمین آب بهداشتی و… روبه رو ساخته است(بحرینی، ۱۳۸۰).
از آنجاییکه امروزه نگرانیهای پیرامون شکست در دست یابی به توسعه پایدار زیست محیطی در کشورهای مختلف فراگیر شده با توجه به این نقصان ها و بازتاب های منفی ناشی ازآنها بر جوامع، محققان بسیاری بر روی پایداری زیست محیطی تمرکز نموده اند .(Rauscher & Momtaz, 2014)در مباحث زیرین به مهمترین عناوین مرتبط با این پایداری اشاره شده است.
محیط زیست شهری و چالشها
محیط زیست شهری امروزه به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه ی پایدارشهری مدنظراست (سلطانی، ۱۳۸۶) ازجمله مباحثی است که بیش از پیش مورد توجه مدیران شهری علی الخصوص شهرداری کلانشهرها قرار گرفته است. انواع آلودگی های آب و هوا و صوتی در کنار آسایش و رفاه زندگی شهرنشینی برای شهروندانش فراهم آورده است ازجمله مشکلات زیست محیطی مطرح درحیطه شهر است که جان افراد را تهدید میکند.روند رو به گسترش تولید ضایعات شهری که ناشی از تراکم بالای جمعیت در اغلب شهرهای بزرگ است معضلات لاینحلی را به وجود آورده است ( رحمتی، ۱۳۹۱).
مدیریت شهری علاوه برآنکه مسئول برقراری توزیع عادلانه امکانات شهری است با هدایت تحولات کالبدی شهر، رسالت حفظ محیط زیست و سلامتی زندگی شهری، زیبایی سیمای شهر، ایجاد فضاهای عمومی جهت برقراری ارتباطات وتعاملات شهروندان وگسترهای از همه ی وجوه زندگی شهری رانیز عهده دار است ( رجبعلی، ۱۳۹۳) امروزه مدیریت شهری در جهان تحول اساسی یافته است، شهرها مدیریت میشوند تا بتوانند رفاه وآسایش ساکنان خود را تأمین کنند. مدیریت شهری دارای تشکیلات وسیعی است و نقش مهمی در موفقیت برنامه ها وطرحهای توسعه شهری و همچنین رفع نیازهای جمعیت، جریان عبور و مرور در شهر، رفاه عمومی، مسکن، کاربری زمین، تفریح، فرهنگ، اقتصاد، تأسیسات زیربنایی و امسال آنها برعهده دارد. کانون های شهری از حیث انگاره ها ی توسعه پایدار، بحرانی ترین نقاط کره زمین نیز به شمار می آیند(Salehi,2008) .
در شرایطی که باید کلیه تلاشها در جهت سالم نگهداشتن محیط در فرایند توسعه پایدار متمرکز شود، عدم توجه به ملاحضات زیست محیطی در برنامه ریزی ها موجب بروز بحران های متعددی در عرصه های شهری گردیده است. در این میان شهر رشت هم از این توسعه شتابان و بدون توجه به توسعه پایدار، بی نصیب نمانده و با مسائل و ناپایداری زیست محیطی شهری بسیاری مواجه است. بنابراین، با توجه به مسائل و مشکلاتی که امروز در شهر رشت با آن گریبانگیر هستنم باید به ابعاد و اصول توسعه پایدار شهری توجه نمود و برای رسیدن به توسعه پایدار انسانی و پایداری شهری باید خصوصیاتی که یک شهر سالم لازم است داشته باشد مد نظر قرار داد.
درشهرهمه چیز ازجمله آلودگی به صورت متمرکز وجود دارد. شهرنشینان بیش از روستائیان درمعرض انواع بیشتری از مواد شیمیائی-سمی باتراکم بیشتری قراردارند. بطورکلی اکثر شهرهای ازدیدگاه زیست محیطی دارای آلودگی های زیر هستند:
۱٫ افزایش فزاینده آلودگی هوا منتج شده از مصرف سوخت های فسیلی بصورت ترافیک وسائل نقلیه موتوری، منابع گرمایشی، انواع سوخت های دیگرواحدهای تولیدی وصنعتی داخل یا خارج شهر
۲٫آلودگی منابع آبهای سطحی که مستقیما تحت تاثیر مصارف وکاربری های صنعتی و مسکونی شهری واقع گردیده اند.
۳٫آلودگی خاک که خود متاثر ازآلودگی آب وهوا و دفع زائدات می باشد.خاک دراثر آلودگی ها بصورت های عدم حاصل خیزی، شور شدن، ذخیره وعبور دادن مواد آلودکننده ازخود به سفره های آب زیر زمینی وفعل و انفعالات موجودات زنده اش موجب راه دادن مواد مضر و آلوده کننده به غذای مورد مصرف انسان و حیوان می گردد.
۴٫آلودگی صوتی که اثراتش براعصاب وروان شهروندان کاملاً مشهود می باشد.
۵٫تولید فزاینده مواد زائد و زباله ها و فاضلاب های شهری، مسکونی وصنعتی که کنترل، جمع آوری ودفع هریک ازمسائل مهم زیست محیطی شهرها می باشد.
۶٫تراکم جمعیت که همانند ضریبی برشدت کنش متقابل بین جامعه شهری و محیط طبیعی عمل می نماید. علاوه برآن اثرات روحی وروانی ازدیاد جمعیت وکمبود فضاهای متناسب باعث تکوین مسائل اجتماعی پیچیده ای می گردد. این نوع مسائل بیشترپنهانی بوده وحتی زمانی که شروع به خود نمایی می کنندممکن است بصورت مسخ شده وبدور ازاصت خود نمایان گردند.شهر رشت نیز در این میان مستثنا نیست .
محیط زیست شهری از سه بخش عمده شامل: محیط طبیعی شهر ، محیط اجتماعی- اقتصادی و محیط مصنوع شهر تشکیل می شود . این سه بخش در تعامل و ارتباط با یکدیگر بوده و محیط زیست شهر ی را در بر می گیرند . گستردگی و تنوع مسائل زیست محیطی شهر رشت و وابستگی و تأثیرات متقابل آنها بر هم، ضرورت ساماندهی و توجه به محیط زیست شهری را دو چندان کرده است. مسائل زیست محیطی شهری ناشی از فعالیت های شهروندان مسئله ای جدی است و پیامدهای شهرنشینی بر محیط زیست نگرانی های جهانی را در مورد این مسائل بیشتر کرده است.
نتایج
مدیریت های بهینه شهری و حرکت به جهت توسعه پایدار درخور از بهترین راهکارهاست. از مهمترین اهداف سیستم مدیریت شهری باید تأمین و ایجاد زمینه و محیط مناسب برای زندگی راحت، امن و کارامد شهروندان به تناسب ویژگی های اجتماعی و اقتصادی باشد. محیط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و اداری تاثیر بسیار زیادی در کارایی سیستم مدیریت شهری و چگونگی عملکرد آن دارد. لذا باید با عوامل محیطی هماهنگ باشد. سیستم مدیریت شهری مسئول اداره و هدایت عملکردهای شهری است و به این لحاظ، باید تمام عناصر و سازما نهای ذیربط و تمام محدوده شهر را تحت نظارت و کنترل داشته باشد.
یکی از مهم ترین الزامات برای قرار گرفتن در مدار توسعه پایدار، توجه به تعادل بخشی و تخصیص بهینه منابع بین مناطق برای رسیدن به توسعه پایدار است، توسعه ی پایدار شهری موضوع های جلوگیری از آلودگی های محیط شهری و ناحیه ای، کاهش ظرفیت های تولید محیط محلّی ناحیه ای و ملّی حمایت از بازیافتها، عدم حمایت از توسعه های زیان آور و از بین بردن شکاف میان فقیر و غنی را مطرح می کند. دولت ها باید از محیط زیست شهری همه جانبه حمایت کنند. پایداری در شهر و ناحیه شامل این موارد می شود: کاهش آلودگی، نگهداری منابع طبیعی، کاهش حجم ضایعات شهری، افزایش بازیافت ها، کاهش انرژی صرفی، افزایش بیش از حد جانداران مفید در شهر و روستا با ایجاد جامع هی جنگلی و درختان شهری و نواحی سبز، عدم تمرکز شهری و کاهش پراکندگیها، افزایش تراکم متوسط در حومه های شهری و شهرهای کوچک، کاهش فواصل ارتباطی، ایجاد اشتغال محلّی، توسعه ی متنو ع مساکن در مراکز اشتغال، توسعه ی شهرهای کوچک برای کاهش اتکا به شهرهای بزرگ، ساختار اجتماعی متعادل حمل و نقل عمومی و کاهش راه بندان جاده ای، مدیریت ضایعات بازیافت نشدنی، توزیع منابع و تهیه ی غذای پایدار محلّی به این طریق اول با جانشینی منابع و نوسازی آنها اتخاذ سیاست کاربری صحیح و محافظت از زمین بالا می رود و دوم با توجه به برنامه ریزی شهری و ناحیه ای و ساماندهی فضای توسعه ی پایدار شهری حاصل می شود.
در واقع رویکرد غالب در توسعه ی پایدار، استفاده از آن در گام نخست برای حفظ موقعیت و وضعیت با کمترین تغییر در سیاست های توسعه ی شهری است و سپس بهبود و ارتقای شرایط زیستی در ابعاد سه گانه ی توسعه ی پایدار است.
برای مقابله با این چالش های موجود در محیط زیست شهری پیشنهاد می گردد سه موضوع زیرمورد توجه قرار گیرد:
شناسایی سرمایه های طبیعی، فیزیکی، اجتماعی، انسانی و مالی
توجه پیامدهای تصمیم گیری و سیاست گذاری به ویژه در سطوح بالا ی مدیریتی
تقویت مشارکت شهروندان برای اجرای طرح ها و برنامه ها.
مدیریت شهری باید برای شهر برنامه ریزی کند فعالیتهای شهری را سامان دهد و برفعالیتهای انجام شده نظارت کند وحتی برای انجام بهینه امور انگیزه ایجاد کند. در پایداری محیط زیست توجه به فضای سبز، آلودگی خاک، آلودگی آب، آلودگی صوتی، آب و فاضلاب، مدیریت شهری، مشاغل آینده و حمل ونقل اهمیت بسیاری دارد. در این میان شهرداری به عنوان یکی از تشکل ها و ارگان های کارآمد در فرآیند پایداری محیط زیست نقشی تعیین کننده دارد همچنین نظارت بر کیفیت محیطی از طریق تأمین زیرساخت ها و مدیریت مناسب آن هاست. در صورتی برنامه ریزی شهری بدون دخالت مؤلفه های زیست محیطی صورت گیرد؛ شهرها با چالش های جدی تری مواجه خواهند شد .بنابراین، مدیریت شهری همگام با برنامه ریزی محیط زیست ضامن سلامتی محیط زیست در شهرهاست و در هر مقطعی که انحرافی از این برنامه ریزی به وجود آید، مدیریت محیط زیست شهری آن را در این چارچوب قرار خواهد داد. ساختارهای زیست محیطی و محیط زیست شهر رشت را نیازمند رویکرد برنامه ریزی در تمام سطوح شهری است. آنچه که موجبات عدم تعادل محیط زیست شهری در شهر رشت را فراهم و یا آن را تهدید می کند، به طور کلی در قالب آشفتگی در محیط، تخریب و یا آلودگی های زیست محیطی است که تحت عنوان معضلات زیست محیطی تلقی می شود. شهر رشت دارای پتانسیل خوبی از نظر ساختارهای زیست محیطی شهری است، اما طی سال های اخیر شتاب روزافزون توسعه شهری و افزایش جمعیت از یک طرف و عدم برنامه ریزی مناسب پروژه های توسعه شهری و بی توجهی به سازوکارهای محیط زیست شهری از طرف دیگر صدمات جبران ناپذیری بر پیکره این شهر وارد کرده است.
نتیجه گیری
اجرای مدیریت بهینه شهری همراه با راهبردهای توسعه پایدار و با اتخاذ استراتژی های مناسب می توان فضاهای اکوتوریستی شهر رشت را براساس سیاست های آمایش شهری و فضایی ایجاد کرد و در نهایت شاهد توسعه پایدار شهری با تاکید بر حفظ ساختار زیست محیطی بود. امید است که با این نگاه علی الرقم رونق اقتصادی شاهد رشتی زیبا و تمیز باشیم .
منابع
بحرینی، سیدحسین، (۱۳۸۰)، توسعه شهری پایدار : از فکر تا عمل . فصلنامه محیط شناسی، شماره بیست و
هفتم ص۵۵٫
سلطانی، لیلا، (۱۳۸۶)، جایگاه شوراها در مدیریت منظر شهری، نشریه اینترنتی معماری منظر ص. ۱
رحمتی، علیرضا، (۱۳۹۱)، بررسی روند ارزیابی اثرات محیط زیستی در ایران در ایران چالش ها و راهکاراها،
محیط زیست و توسعه، سال ۳ ، شماره ۵ ، بهار و تابستان صص ۲۳ – ۱۵ .
رجبعلی پور چشمه گز، بهزاد، (۱۳۹۳) ، سابقه و مشکلات امروز مدیریت شهری در ایران، معماری و توسعه
پایدار شهری، معماری و شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت از معماری بومی، شهر پایدار ص. ۲٫
Rauscher, R. C., & Momtaz, S. (2014). Sustainable Communities: A Framework for Planning, Case Study of an Australian Outer Sydney Growth Area. Netherlands: Springer.
Salehi, Ismail, 2008, Encyclopedia of Urban and Rural Management, municipal Organization, Tehran
