مروری بر کاپیتالاسیون و واکنش امام خمینی (ره)
کاپیتلاسیون واژه ای لاتین و فرانسوی است که در لغت نامه دهخدا به این صورت تعریف می شود: حقی که به اتباع خارجیان در مملکتی دهند مبنی بر اینکه در محاکم خود آن مملکت محاکمه نشوند، بلکه در محاکم مربوط به دولت خود محاکمه گردند.
جالب اینجاست که این موضوع حقوقی از گذشته های دور و زمانی که تجارت از غرب به شرق و سایر نقاط شروع و بعد ها افزایش یافت به وجود آمده است. در کشور ما برای اولین بار در زمان پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی و در زمانی که ایران درگیر جنگ با افغان ها بود معاهده ایی با این موضع با کنسول فرانسه در شیراز بسته شد که البته به دلیل انقلاب های داخلی فرانسه و خروج آن از ایران برای مدت طولانی، هیچ گاه به اجرا در نیامد.
اما با گذشت زمان و تشکیل حکومت قاجار در عصر پادشاهی فتحعلی شاه و بسته شدن قرداد ترکمانچای یا قردار ۱۸۲۸ به علت شکست ایران در جنگ با کشور روسیه این معاهده (کاپیتالاسیون) در یکی از مفاد عهد نامه به دلیل اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به ایران و بالعکس رسمیت یافت که در فصلهای ۷ و ۸ عهدنامه ذکر شده و به صورت کامل وآشکارامده است. در اینجا ذکر این نکته الزامیست که بعد ها در سال ۱۲۹۷ و در دولت صمصام السلطنه به موجب عهدنامه مودت بین ایران و روسیه کلیه امتیازات از جمله کاپیتالاسیون که از ایران گرفته شده بود لغو گردید.
با ورق زدن صفحات تاریخ مشاهده می کنیم که این امتیاز مجددا درزمان پهلوی احیا و بازهم به تبع آن موجب اعتراضات مردم، علما و روحانیون به ویژه امام خمینی(ره) گردید. جرقه این لایحه با درگیر شدن کشور آمریکا در جنگ جهانی دوم و حضور نیروهای نظامی این کشور در آسیا شروع شد. از آنطرف هم مستشاران آمریکایی که در استخدام دولت ایران قرار گرفته بودند یک قرداد دفاعی دو جانبه امضا کردند که پس از گذشت ماه ها دولت آمریکا تصمیم گرفت که در مورد مسائل حقوقی نیروهای خود مذاکراتی را بدون سر و صدا و با موافقت شخص شاه، با مقامات ایرانی شروع کند. از طرفی هم شاه ناتوان از اجرای اصلاحات عرضی در کشور بود در این حال همه شرایط برای نخست وزیری علی امینی که جان اف کندی وی را نزدیک ترین فرد به مواضع خود می دانست به عنوان نخست وزیر انتخاب کند. دولت آمریکا پس از دو ماه که از تصویب اصلاحات ارضی گذشته بود طرح درخواست اعطای کاپیتالاسیون یا مصونیت مستشاران نظامی خود را مطرح کرد. آنان باور داشتند چون دکتر علی امینی با فشار مستقیم آمریکای ها روی کارآمده است لذا به سرعت با درخواست آنها موافقت خواهد کرد. ولی این سیاستمدار کهنه کارهمواره در مقابل درخواست آمریکا طفره رفت. بعد از دکتر امینی در سال ۱۳۴۱ اسدالله علم به عنوان نخست وزیر دولتی تشکیل داد. او در ۲۵دی ۱۳۴۲قانون اجازه استفاده مستشاران امریکایی در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین که در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۴۰ به امضا رسیده و مختص کارمندان اداری و فنی نوشته شده بود را به مجلس سنا برد. اما در این میان اسدالله علم از پست خود کناره گیری کرد و در نتیجه اوهم نتوانست این طرح را به اجرا در آورد بعد ازدولت علم، حسنعلی منصور در سال ۱۳۴۲ روی کارآمد. در ۳ مرداد۱۳۴۳ مجلس سنا این قانون یعنی اجازه استفاده مستشاران امریکایی از قرارداد وین درباره روابط سیاسیرا تصویب کرد. در مجلس شورا درباره این قانون بحث‌های زیادی صورت گرفت اما در نهایت در ۲۱/۷/۱۳۴۳ از ۱۳۶ نماینده با ۷۴ بلی و ۶۱خیر به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
به موجب این قانون که از قرداد وین درباره روابط سیاسی بهره می گیرد مشتمل بر ۵۳ ماده و دو پروتکل است که گاها خفت بار تر از قرداد ترکمنچای می باشد. در اینجا لازم می بینم دو ماده و یک بنداز آن که به تعبیر حضرت امام(ره) سند بردگی ایران است را به دیدگاهتان برسانم.
بر طبق ماده ۲۹ قرارداد وین ـ شخص مامور سیاسی مصون است و نمی توان او را به هیچ عنوان مورد توقیف یا بازداشت قرار داد. کشور پذیرنده با وی رفتار محترمانه ای که در شأن اوست خواهد داشت و اقدامات لازم را برای ممانعت از وارد آمدن لطمه به شخص و آزادی و حیثیت او اتخاذ خواهد کرد.
بند ۱ ماده ۳۱ قرارداد وین ـ مامورسیاسی در کشور پذیرنده از مصونیت تعقیب جزائی برخوردار است و از مصونیت دعاوی مدنی و اداری نیز بهره مند خواهد بود. و در بند۲ مأمور سیاسی مجبور به ادای شهادت نیست.
تصویب این لایحه در مجلس که سپردن حق رسیدگی قضایی جرایم اتباع خارجی به نمایندۀ حقوقی دولت خارجی را موجب می شد، واکنش های امام خمینی(ره) را در پی داشت تا اینکه در چهارم آبان ۱۳۴۳ در جمع هزاران نفر نطقی تاریخی که با آیه مبارک انا لله و انا الیه راجعون شروع شد را ایراد کردند که به بخشی از آن می پردازیم:
ای مردم، عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند. قانونی رابه مجلس بردند که در آن ما را ملحق کردند به پیمان وینکه تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده‌هایشان، با کارمندهای فنی‌شان با کارمندان اداری‌شان، با خدمه‌شان… از هر جنایتی که در ایران بکنند، مصون هستند. ملت ایران را از سگ‌های آمریکا پست‌تر کردند. چنانچه کسی سگ آمریکایی را زیر بگیرد از او مؤاخذه می‌کنند اگر شاه ایران یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد مؤاخذه می‌کنند. چنانچه یک آشپز آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، بزرگ‌ترین مقام را زیر بگیرد، هیچ‌کس حق تعرض ندارد. آقا من اعلام خطر می‌کنم، ای ارتش ایران من اعلام خطر می‌کنم و ….
امام(ره) در ادامه گفتند:
آمریکا ازانگلیس بدتر، انگلیس از آمریکا بدتر، شوروی از همه بدتر، همه از هم بدتر، همه از هم پلیدتر. اما امروز سر و کار ما با این خبیث هاست.
هرچند به موجب این سخنرانی در ۱۳ آبان امام(ره) دستگیر و سپس به ترکیه تبعید شدند. البته حرکتی که امام شروع کننده آن بود بذری شد که در سال ۱۳۵۷ به شکوفایی رسید و با تشکیل شورای انقلاب این قرداد ننگین برای همیشه در کشور ما از صحنه تاریخ حذف شد.
منابع:
۱٫علی اکبر دهخدا، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش، ص ۳۶ .
۲٫ مسعود اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز چاپ و نشر، ۱۳۷۳ش . ص ۳۰ .
۳٫ مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج ۲، انتشارات اسلامی، ص ۷۵
۴٫حمید روحانی (زیارتی)، نهضت امام خمینی، تهران واحد فرهنگی بنیاد شهید، ۱۳۶۴ش. ص ۷۰۸
• ۵٫پزشک زاد، ایرج: مروری در واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، چاپ سوم، شرکت کتاب، لس انجلس، ۲۰۰۸ میلادی، ص. ۱۵۵-۱۵۷
۶٫کوثر؛ شرح وقایع انقلاب اسلامی؛ ج ۱؛ صص ۱۶۹-۱۷۸
سجاد جعفری
عضو شورای سردبیری نشریه فرهنگ سربازی ستاد کل سپاه
